از صفر تا صد صحافی کتاب به صورت گام به گام

صحافی کتاب فرآیندی است که از طریق آن صفحه های کتاب یا مجله چاپ شده، در بین جلد قرار می­گیرد. به فردی که کار صحافی را انجام می­دهد «صحاف» می­گویند. به محل مورد نظر نیز ” صحافی ” می­ گویند. اغلب، کار صحافی نیز در محل چاپخانه­ ای انجام می­شود که اثر را چاپ کرده است. اما برخی از چاپخانه ها، لوازم و تجهیزات صحافی را ندارند و یا برخی از انواع و روش­های صحافی را نمی­توانند انجام دهند.

صحافی یکی از مهمترین مراحل چاپ است و در روند چاپ و توزیع کتاب در مراحل پایانی قرار دارد. البته بعد از صحافی هنوز کارهای زیادی مانده که ناشر باد انجام دهد اما نسبت به اخذ مجوز چاپ کتاب و چاپ و نشر آن میتوان صحافی کتاب را جزو مراحل پایانی طبقه بندی نمود. می­تواند به دو روش دستی یا ماشینی یا ترکیبی از این دو روش صورت پذیرد. در گذشته ای نه چندان دور تمام مراحل صحافی دستی بوده است. اگرچه صحافی دستی به خصوص برای آثار هنری و نفیس و برخی از آثار با شمارگان کم هنوز وجود دارد، اما امروزه بیشتر مراحل صحافی ماشینی شده و فناوری های ابداع شده است که تمام مراحل صحافی را خودکار انجام می­دهد. در برخی از چاپخانه های فاقد تجهیزات جدید، بخشی از کارهای صحافی کتاب به صورت ماشینی و بخشی دیگر دستی است.

انواع جلد در صحافی کتاب

صحافی از نظر نوع جلد به جلد سخت  و جلد نرم دسته­بندی می­شود. به جلدهای نرم، جلد کاغذی یا جلد شومیز هم می­گویند. جلدهای سخت به جلد کتابخانه ای هم معروفند. از این جلدها برای کتاب­های مرجع و کتاب­های قطور استفاده می­شود. کتابخانه ها و حتی برخی از افراد سعی می­کنند کتاب­های پر استفاده خود را جلد سخت انتخاب کنند. به همین دلیل برخی از ناشران سعی می­کنند برخی از انتشارات خود را هم­زمان به دو شکل جلد نرم و جلد سخت منتشر سازند. جلد نرم معمولا کاغذ گلاسه ای با وزن بیشتر از 250 گرم دارد. اما جلدهای سخت شامل یک مقوا با پوشش سلفون یا سایر پوشش­ها مثل چرم یا پارچه است.

صحافی از نظر روش اتصال صفحه ها در عطف، به ته چسب و ته ­دوخت دسته بندی می­شود. جلدهای کاغذی یا شومیز بیشتر ته چسب و جلدهای سخت ته ­دوختند. برای اتصال کاغذها به عطف و استحکام آن در روش ته چسب از چسب استفاده می­شود. استحکام و  کیفیت چسب گرم بهتر از چسب سرد است. روش ته دوز، فرم­های چاپ شده از چند نقطه با نخ به هم دوخته می­شود.

مراحل صحافی کتاب

مهم­ترین مراحل صحافی کتاب عبارتند از:

• تا کردن
• ترتیب
• ته دوزی (یا ته چسب یا مفتول دوزی)
• جلدزنی
•  برش

 البته متناسب با نوع صحافی و تجهیزات مورد استفاده در صحافی کارهای دیگری انجام می­شود که به آنها اشاره می­شود.

 نکته مهم دیگر این است که برخی از منابع چاپ شده مثل پوستر و بروشورهای تک برگ نیاز به صحافی ندارد یا تمام مراحل صحافی بر روی آنها انجام نمی­شود. مثلا برخی از پوسترها و بروشورها و منابع دیگر فقط تا می­خورند. همین­طور برخی از مراحل صحافی مانند تا زدن، ترتیب کردن و حتی جلد زنی و بسته بندی نهایی ممکن است بلافاصله پس از چاپ و نشر از طریق دستگاه هایی صورت پذیرد که به دستگاه­های چاپ متصل است.این دستگاه ها میتوانند به انواع دستگاه های چاپ مانند دستگاه های چاپ افست و دستگاه های چاپ دیجیتال متصل شوند. برخی از این دستگاه ها به انواع چشم­ های الکترونیکی برای کنترل دقیق فرایند صحافی و جلوگیری از خطا مجهز است و کار صحافی با سرعت و کیفیت بالا انجام می­ شود. در چاپخانه­ های فاقد بخش صحافی مجهز و ماشینی معمولا فرایند چاپ و صحافی طولانی است.

تا کردن

معمولاً چند صفحه یک اثر چاپی بر روی یک زینک منتقل می­شود و سپس بر روی یک کاغذ ورقی با ابعاد مختلف یا کاغذ رول یا پیوسته و به صورت پشت و رو چاپ شود. به هر کدام از این­ها یک فرم می­گویند. این  فرم­ها ممکن است متناسب با ابعاد کاغذ و متن کتاب تا 4 صفحه، 6 صفحه، هشت صفحه، 16 صفحه، 32 صفحه، 64 صفحه یا کمتر و بیشتر را در خود جای دهند. روال معمول چاپ به این شکل است که ابتدا     فرم­های مختلف به شمارگان مورد نیاز چاپ می­شود. بنابراین پس از چاپ یک اثر مثلا 160 صفحه ای در شمارگان 2000 نسخه ممکن است 10 فرم چاپی 16 صفحه ای یا 5 فرم 32 صفحه ای آماده صحافی شده باشد.

به همین دلیل لازم است در مرحله اول تمام فرم­های چاپی به صورتی تا بخورد تا نظم و ترتیب واقعی صفحات به دست آید. پس از تا خوردن، اندازه هر فرم، به اندازه واقعی کتاب نزدیکتر خواهد شد.

عمل تا زدن اغلب به وسیله دستگاه­های خودکاری انجام می شود که به آنها دستگاه»تا کن» می­گویند. این دستگاه مانند ماشین­های چاپ می­تواند تا اندازه­های خاصی از کاغذ را تا کند. به همین دلیل، متناسب با اندازه کاغذ، مثلا به دستگاه­های تاکن دو ورقی و چهار و نیم ورقی و غیره هم نامگذاری می­شود. دستگاه­های 4 ورقی می­ تواند کاغذهایی تا اندازه 70 × 100 سانتی متر را تا کند. اما دستگاه­های 2 ورقی می تواند تا ابعاد 90 × 60 را تا کند.

دستگاه­های تاکن معمولاً به تجهیزات دیگری مانند خط تا زن و خط پرفراژ زن و سایر تجهیزات نیز مجهزند تا در صورت نیاز از آنها استفاده شود.

خط تا با ضربه تیغه های فلزی دستگاه تاکن به محل مورد نظر در کاغذ ایجاد می­شود تا کار صحافی کتاب راحت تر انجام شود.

ترتیب

«ترتیب»، عمل قرار دادن فرم­های تا شده در کنار هم و با همان نظم و ترتیبی است که قرار است در جلد قرار گیرد. این عمل ممکن است با دست یا با ماشین انجام شود.

لت گذاری

«لت»ها صفحه­هایی هستند که به دلایلی خاص (و اغلب به صورت تک برگ ) جداگانه چاپ می­شود و در مرحله صحافی کتاب در لابلای فرم­ها قرار می­گیرد. تک برگی بودن خارج از اندازه بودن مانند نقشه و نمودار، تفاوت در نوع کاغذ، تفاوت در رنگ و مانند آن از دلایل چاپ لت است. به عمل گذاشتن لت در بین فرم­های چاپی «لت گذاری» یا «لت چسبانی» می­گویند.

ته­دوزی، (ته چسب و مفتولی و سیمی)

در این مرحله فرم­های ترتیب شده به شکل یک کتاب واحد که ارای تمام اجزای کتاب است، به هم متصل می­شود تا در میان جلد قرار گیرد. این عمل ممکن است به روش­های مختلفی انجام شود. در این روش ابتدا فرم­ها با استفاده از نخ و ماشین دوخت در چند محل عطف، به هم متصل می­شود. سپس دستگاهی به نام ته گردکن، عطف کتاب را برای تسهیل باز و بسته کردن آن گرد می­کند که از ویژگی­های خاص این نوع صحافی کتاب است. در مرحله بعد روکشی توری برای استحکام بیشتر عطف به آن چسبانده می­شود. اغلب جلد این کتاب­ها نیز جلد سخت است. فرم­های دوخته شده کتاب با کمک آستر بدرقه به جلد متصل می­شود. آستر بدرقه مجموعاً 4 ورق (8 صفحه) است که در قسمت داخلی پشت و روی هر طرف جلد 2 ورق آن قرار می­گیرد. یک ورق آن محکم به داخل جلد و ورق دیگر به متن اصلی متصل است. پس از این مرحله معمولاً برای زیبایی و استحکام بیشتر، شیرازه ­ای پارچه ای در انتهای هر کدام از عطف­ها قرار می­گیرد. این روش صحافی بسیار پر هزینه تر از روش­های دیگر و اغلب برای کتاب­های نفیس و مرجع یا قطور از آن استفاده می شود. زیرا هم استحکام آن بیشتر و هم به راحتی از محل عطف باز   می­شود و به همان شکل قرار می­گیرد. از بالای عطف کتاب­های ته دوخت می­توان ته کتاب یا عطف آن را مشاهده کرد. حتی نخ­های مورد استفاده را نیز می­توان از لابلای کاغذها ملاحظه کرد.

در روش ته چسب از چسب برای اتصال فرم­های کاغذ و جلد استفاده می­شود. صحافی  ته چسب بر اساس چسب مورد استفاده تفاوت­هایی دارد و بر همین اساس به صحافی چسب­ گرم و چسب سرد دسته­بندی می­شود. استحکام چسب گرم بیشتر از چسب سرد است و بهتر است برای کتاب­های پر استفاده از این روش استفاده شود. برای استحکام بیشتر صحافی     ته چسب لازم است فرم­های کاغذ از محل عطف پرفراژ داده شود. هزینه صحافی چسب گرم بیشتر از چسب سرد است. بیشتر کتاب­ها و برخی از مجلات قطورتر با این روش صحافی می­شود.

صحافی مفتولی روشی از صحافی است که برای مجلات کم صفحه، دفتر، کاتالوگ و مانند آن استفاده می­شود. دو روش برای صحافی مفتولی وجود دارد. مفتول دوزی میانی و مفتول دوزی حاشیه ای. در مفتول دوزی حاشیه ای، مفتول فلزی در حاشیه آن قرار می­گیرد. به همین دلیل به راحتی صفحات آن ورق می خورد و باز نمی ماند. اما مفتول در روش میانی در وسط فرم­ها یا اثر قرار می­گیرد. به همین دلیل به راحتی باز می­شود و می­توان از آن استفاده کرد. مفتول دوزی حاشیه ای بیشتر در مواقعی استفاده می شود که امکان مفتول میانی نباشد. مانند کتاب­ها و جزوه ها و مجله های قطور. حاشیه عطف این نوع صحافی باید بیشتر باشد تا مطالب آن راحت تر خوانده شود.

صحافی با فنر سیمی مارپیچ یا فنر پلاستیکی حلقوی گونه دیگری از صحافی است که اغلب برای کتاب­ها و دفترچه ها و منابعی استفاده می شود که لازم است صفحات آن باز شود و به آن صفحه ای اضافه یا از آن کم شود. ابتدا عطف را سوراخ یا پانچ می­کنند و سپس فنر را از میان آن عبور می­دهند. از این روش برای صحافی سریع جزوه ها و گزارش­ها نیز استفاده زیاد می­شود.

جلد زنی

برای این مرحله از صحافی کتاب ابتدا باید ته‌دوزی انجام گیرد. ته دوزی یا ته چسب کردن کتاب مقدمه­ای برای جلد کردن آن است. به همین دلیل معمولاً همگام با هم انجام می­شود. در این مرحله فرم­های دوخته شده به جلد وصل  می شود.

برش

پس از جلد زنی، کتاب شکل و شمایل واقعی خود را پیدا کرده است، اما کاغذها در قسمت حاشیه کاغذ هنوز به هم متصلند یا حاشیه یکنواختی ندارد. معمولا به هنگام صفحه آرایی و لیتوگرافی و چاپ، اندازه هر صفحه حدود یک­ سانتی­متر بیشتر از اندازه واقعی است که به آن اندازه قبل از برش می­گویند. در این مرحله از صحافی کتاب حاشیه های اضافی بریده می­شود تا اندازه نهایی یا بعد از برش بدست آید. پیش­بینی اندازه قبل از برش و بعد برش نکته مهمی است که اگر مراعات نشود سبب می شود گاه متن کتاب و جلد در زیر خط برش حذف شود یا حاشیه مناسبی نداشته باشد. مشکل بسیاری از کتابها به همین مرحله مربوط می­شود.

عمل برش با دستگاه هایی انجام می شود که به آنها دستگاه برش می­گویند. این  دستگاه­ها به صورت دستی یا خودکار. برخی از دستگاه­های برش هم­زمان سه طرف حاشیه (به جز عطف) را برش می­دهد که به آنها سه طرف بر می­گویند. برخی دیگر نمی­تواند چنین­ کاری انجام دهد و لازم است هر سمت جداگانه برش داده شود. کیفیت برش در زیبایی حاشیه بسیار تاثیرگذار است.

لازمه حمل و نگهداری سالم کتاب­ها بسته بندی صحیح آنها است. گاه بی توجهی به آن خسارت­های سنگینی را به ناشر وارد مي كند‏‎، آسیب­های مانند رسوب، گرد و خاک، چسبیدن جلدها به هم، فشار به عطف و مچاله شدن کتاب، و مانند آن می­ تواند فروش کتاب را ناممکن سازد. به همین دلیل در آخرین مرحله صحافی کتاب بسته بندی قرار دارد که به شکل­های مختلف انجام می­ شود.

بسته بندی و توزیع

بسته بندی با کاغذ و نخ و تسمه یکی از روش­های ساده بسته بندی است. اما امروزه بسته بندی با کمک نایلون بسیار معمول شده است. در این روش کتاب یا سایر کالاها به تعداد مورد نیاز در داخل یک بسته پلاستیکی قرار می­گیرد و با استفاده از حرارت بسته بندی می شود. هزینه این نوع بسته بندی معمولا کمتر از روش­های سنتی است و در عوض مزایایی مثل مشاهده کتاب­های بسته بندی شده، شکیل بودن بسته بندی، جلوگیری از گرد و غبار، مقاومت بیشتر در مقابل رطوبت دارد.

با استفاده از این روش ها بعد از صحافی کتاب می­توان هر نسخه از یک کتاب یا کتاب­ های چند جلدی را مستقل و گاه همراه با مواد ضمیمه آن مانند سی­دی و سایر اقلام نیز بسته بندی کرد.